Powiat oleśnicki, położony na północno-wschodnich krańcach województwa dolnośląskiego, obejmuje ziemie dawnego księstwa oleśnickiego i dwóch dawnych wolnych państw stanowych - sycowskiego i goszczańskiego. Księstwo powstało w roku 1312. Państwa stanowe Sycowa i Goszcza wyodrębniły się z niego kolejno w roku 1489 i 1744.
Historia tych śląskich ziem jest nie tylko bogata, ale i skomplikowana. Wielokrotnie zmieniały one przynależność państwową i etniczne oblicze. W roku 990 weszły w skład monarchii piastowskiej, w 1329 - Korony Czeskiej, w 1526 - monarchii austriackich Habsburgów, w 1742 - Królestwa Pruskiego, a w 1871 - Rzeszy Niemieckiej. W roku 1945 powróciły - miejmy nadzieję, że ostatecznie - w granice państwa polskiego. W ciągu wieków mieszkańcy księstwa i państw stanowych tworzyli ślaską społeczność, złożoną przede wszystkim z przedstawicieli trzech narodów Polaków, Niemców i Czechów.
Oleśnica - historyczna stolica księstwa, a dzieło siedziba powiatu - leży na Równinie Oleśnickiej i liczy prawie 39 tys. mieszkańców. Prawa miejskie otrzymała w roku 1255 od księcia wrocławskiego Henryka III. W roku 1320 stała się stolicą księstwa piastowskiego i miastem rezydencyjnym księcia Konrada I oleśnickiego, który był władcą o wielkich ambicjach. Myślał nawet o tronie polskim, o czym może świadczyć jego pieczęć z łacińskim napisem:
"Konrad z łaski Boga dziedzic Królestwa Polskiego, Książę śląski i pan na Oleśnicy".
W roku 1329 złożył hołd lenny królowi Czech Janowi Luksemburskiemu. Kolejny książę oleśnicki Konrad VII Biały walczył w słynnej bitwie pod Grunwaldem po stronie Krzyżaków i dostał się do polskiej niewoli. Ostatnim piastowskim księciem oleśnickim był Konrad X Biały, który w roku 1480 próbował sprzedać księstwo Krzyżakom. Zmarł bezpotomnie w roku 1492.
Monumentalną wizytówką Oleśnicy i jej powiatu jest renesansowy Zamek Książęcy z manierystycznymi uzupełnieniami i barokowym wystrojem wnętrz, który wśród wielu tego typu śląskich rezydencji wyróżnia się bogatą historią, wielkością i wartością artystyczną. Jego budowniczymi byli najwybitniejsi śląscy architekci, m.in. Bernhard Niuron, Hans Lucas, Franciszek Parr i prawdopodobnie jego brat Jakub. Wzniósł go książę ziębicko-oleśnicki Jan Podiebrad oraz jego bratanek i następca na tronie książęcym Karol II Podiebrad.
Zespół zamkowy składa się z czteroskrzydłowego zamku właściwego z wieżą i reprezentacyjnym dziedzińcem wewnętrznym, pałacu z główną bramą wjazdowš i barbakanu. Wszystkie te części stanowią jedną całość. Pałac łączy z kościołem zamkowy kryty dachem ganek, wsparty na arkadach i przerzucony nad fosą. Zamek powstał na gotyckich murach w latach 1542-1556 w wyniku przebudowy i rozbudowy wcześniejszego zamku oleśnickich Piastów. W latach 1559-1562 stanął pałac, zwany Pałacem Gościnnym lubOficyną Wdów.
W latach 1585-1586 i 1606-1608 zamek otrzymał dwa nowe skrzydła, a w roku 1603 główną bramę wjazdową. Na koniec w roku 1617 powstała klatka schodowa pałacu. Książęta oleśnicko-ziębiccy z czeskich Podiebradów, potomkowie króla Czech Jerzego z Podiebradu, panowali w księstwie oleśnickim w latach 1495-1647. Gotycki kościół parafialny p.w. św. Jana Ewangelisty, zwany Zamkowym, powstał w pierwszej połowie XIV w. Rozbudowany w drugiej połowie XV w., stał się bazyliką o formach typowych dla ówczesnych wielkich ośrodków miejskich na śląsku . W ciągu wieków był jeszcze kilkakrotnie odnawiany. W roku 1998 otrzymał godność bazyliki mniejszej. Kaplica grobowa obok prezbiterium kościoła Zamkowego w Oleśnicy jest jedynym w Europie barokowym mauzoleum Wirtembergów . Powstała w latach 1689-1700. Fundatorem był książę oleśnicki Christian Ulrich wirtemberski. Jej krypta kryje 24 cynowe, miedziane i drewniane trumny. Niemal każda z nich jest indywidualnym dziełem sztuki sepulkralnej. Największa jest trumna fundatora mauzoleum. Ten pozłacany i posrebrzany
sarkofag ma prawie dwa i pół metra długości. Podtrzymuje go sześć orłów zrywajšcych się do lotu. Na wieku leży krucyfiks i książęca mitra, a boki zdobią reliefy przedstawiające osiem cnót głównych. Sarkofag księcia Sylwiusza Nimroda, posadowiony na miedzianych lwach, unoszą w niebiosa anielskie zastępy. Jego żona księżna Elisabeth Maria z Podiebradów, matka rodu oleoenickich Würtembergów, spoczywa w sarkofagu, który podtrzymuje sześć pelikanów karmiących pisklęta własną krwią. Na wieku leży krucyfiks, a boki zdobią głowy lwów i alegoryczne sceny z inskrypcjami. Książęta wirtemberscy panowali w księstwie oleśnickim w latach 1647-1792.
Syców leży między Wzgórzami Twardogórskimi a Wzgórzami Ostrzeszowskimi na pograniczu
śląsko-wielkopolskim i liczy przeszło 10 i pół tys. mieszkańców. Jego przeszło 700-letnią obecność na kartach historii poświadcza dokument księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa , wystawiony w roku 1276. Prawa miejskie Syców otrzymał prawdopodobnie w drugiej połowie XIII w. Od roku 1312 należał do księstwa oleśnickiego.
W roku 1489 powstało sycowskie wolne państwo stanowe. Pierwszym panem stanowym był Hans von Haugwitz. Dobra sycowskie otrzymał od króla węgierskiego Macieja Korwina, który był zięciem króla czeskiego Jerzego z Podiebradu. W roku 1517 rządy objął burgrabia praski Zdenek Lew z Rozmitalu i Zlatnej. W roku 1734 Syców kupił Ernst Johann von Biron - hrabia Rzeszy, książę Kurlandii, rosyjski minister i regent na tronie carów. Odtąd aż do roku 1945 dzieje miasta ściśle się wiążą z losami rodu Bironów von Kurland. W roku 1741 Syców stał się miastem powiatowym. Terytorium powiatu stanowiły wówczas sycowskie i goszczańskie państwa stanowe. Status stolicy powiatu utracił dopiero w roku 1975.
W roku 1945 spłonšł XIX-wieczny neogotycki zamek Bironów, który otaczał park krajobrazowy w stylu angielskim. Dziś jest parkiem miejskim. Na jego skwerze znalazł miejsce zespół rzeźb z dawnego parku. Te odlane w brązie rzeźby są kopiami rzeźb wersalskich, a symbolizują rzeki Francji. Powstały w roku 1905 w pracowni paryskiego artysty Vala d´Osneta na zamówienie Bironów.
Klasycystyczny kościół ewangelicki pw. apostołów Jana i Piotra powstał w latach 1785-1789 według projektu architekta Carla Gottharda Langhansa, najwybitniejszego przedstawiciela wczesnego klasycyzmu w architekturze śląskiej i berlińskiej, który był twórcą m.in. słynnej Bramy Brandenburskiej.
Wnętrze kościoła, które utrzymane jest w bieli, tworzy owalna nawa wypełniona dwiema kondygnacjami drewnianych empor. Uwagę zawraca niemal całkowity brak wyobrażeń figuralnych.
Obok świątyni stoją cztery rzeźby z piaskowca - alegorie czterech pór roku. Powstały w roku 1905 w pracowni w pracowni paryskiego artysty Vala d-Osneta na zamówienie Bironów.
Wczeoeniej stały w parku krajobrazowym, który otaczał spalony w roku 1945 zamek Bironów.
Gotycki kościół parafialny pw. św. Piotra i Pawła pochodzi z XV w. Jego początki owiała mgła tajemnicy. W latach 1905-1908 został gruntownie przebudowany i powiększony.
Na elewacji świątyni uwagę zawraca póxnogotycka płyta nagrobna zmarłej w roku 1502 Elisabethy von Haugwitz, żony właściciela Sycowa Hinkona von Haugwitza. Nagrobek pochodzi z początków XVI w. i należy do najlepszych tego typu dzieł nie tylko na śląsku. Jego rangę podnosi też doskonały stan zachowania. Nieznany autor tego dzieła z pewnością był rzeźbiarzem o bardzo wysokich umiejętnościach.
Obok kościoła stoi XV-wieczna wieża, która pełni funkcję dzwonnicy i jednocześnie punktu widokowego. Pierwotnie była bramą w murach miejskich.
Bierutów leży nad Widawą na Równinie Oleśnickiej i liczy przeszło 5 tys. mieszkańców. Był dwukrotnie lokowany. Około roku 1250 otrzymał niemieckie prawa miejskie. Lokacja była jednak nie udana. W roku 1266 doszło do drugiej - już na prawie frankońskim. Do księstwa oleśnickiego należał od roku 1320. W latach 1529-1548 w wyniku sprzedaży był własnością Wrocławia. W XVII w. stał się książęcym miastem rezydencyjnym.
Po II wojnie światowej miasto nie było w stanie odbudować się ze zniszczeń wojennych. Z dawnego ratusza pozostała tylko gotycka wieża bez hełmu. Zyskała przez to ekspresję trochę pomnikową, a trochę surrealistyczną jako słup, który samotnie sterczy w środku dużego placu. Osamotniona jest też wieża zamkowa, przebudowana i zwieńczona hełmem w roku 1622. Z dawnego zespołu zamkowego pozostała jeszcze manierystyczna brama wjazdowa oraz budynek, stanowišcy część pierwotnego skrzydła.
Kościół parafialny pw. św. Katarzyny powstał prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV w. Trzykrotnie niszczył go pożar - w roku 1603, 1659 i 1765. Po tym drugim pożarze dźwignął się z ruin dzięki fundacji księcia oleśnickiego Sylwiusza Nimroda Württemberg - Weitlingen. Nad dachem zakrystii uwagę zwraca gotycki łuk przyporowy.
Twardogóra leży u podnóża Wzgórz Twardogórskich i liczy prawie 7 tys. mieszkańców. Prawa miejskie otrzymała w roku 1293. Do księstwa oleśnickiego należała w latach 1312-1744. W roku 1676 stała się własnością księżnej Eleonory Charlotte Württemberg-Mömpelgart, żony księcia oleśnickiego Sylwiusza Nimroda Württemberg-Weiltingen. W roku 1743 Twardogórę kupił właściciel pobliskiego Goszcza hrabia Heinrich Leopold von Reichenbach i po roku włączył miasto do Goszczyńskiego wolnego państwa stanowego.
Na wzniesieniu w śródmieściu Twardogóry stoi neogotycki kościół parafialny pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, wzniesiony w latach 1874-1876. Autorem jego projektu był wybitny architekt Carl Lüdecke. Od wielu lat jest sanktuarium maryjnym. Wierni czczą łaskami słynącą figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem. Rzeźbę wykonał w roku 1939 oświęcimski artysta Jan Szczerkowski. Na skarpie przy wyjeździe ze śródmieścia Twardogóry wznosi się szachulcowy kościół pw. św. Trójcy, zbudowany w latach 1877-1879.
W powiecie oleśnickim przeważają bory sosnowe z domieszkami: dębu, świerka, buka, brzozy, grabu, jodły i olszy. W lasach występuje zwierzyna gruba, przede wszystkim dzik, jeleń i sarna. Gospodarkę łowiecką prowadzą liczne koła łowieckie w dzierżawionych od nadlesnictwa obwodach łowieckich. Pod Twardogórą leży rezerwat "Gola Wielka", wyróżniający się unikatową resztką pierwotnego lasu mieszanego z udziałem jodły. Rezerwat ptactwa wodnego w okolicach Goszcza pod Twardogór pokrywają okazałe lasy mieszane, obfitujące w grzyby i jagody. Natomiast na torfowisku w okolicach Grabowna Wielkiego pod Twardogórš, które też jest rezerwatem, spotkać można rzadki gatunek orła bielika i bociana czarnego.
We wsi Brzezinka pod Oleśnicą stoi późnobarokowy pałac w stanie przypominającym ruinę. Niegdyś był oryginalnym i okazałym założeniem pałacowo-ogrodowym, które kolejno w latach 1725-1751 realizowali Karl Christian Wenzel von Kospoth ze swym bratem Joachimem oraz ich siostrzenica i spadkobierczyni Anna Sophia z domu von Erbach.
Pałac powstawał od roku 1725 do około 1740, a projektował go prawdopodobnie Johann Blasius Peintner. W następnych latach za pałacem pojawił się piękny ogród typu francuskiego z sadzawkami, ozdobiony wieloma rzeźbami - głównie antycznych bóstw. Dziś po ogrodzie pozostały jedynie rzeźby. Od pół wieku zdobią one ogród pałacu królewskiego w Wilanowie.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z dokumentu księcia legnicko-wrocławskiego Henryka V Grubego, wystawionego w roku 1292. W pierwszej połowie XVII w. jej właścicielem został Balthasar von Kotulinsky. W roku 1721 kupił ją hrabia Justus von Kospoth i wkrótce stała się ordynacjš jego rodziny. Ostatni ordynat hrabia Erich musiał opuścić swój majątek rodowy w roku 1945.
We wsi Goszcz pod Twardogórą stoją ruiny rokokowego pałacu, którego pierwowzorem jest słynny Palais Marschall w Berlinie. Pałac w Goszczu wzniósł w latach 1750-1755 hrabia Heinrich Leopold von Reichenbach prawdopodobnie według projektu wybitnego architekta Karla Martina Frantza. W latach 1886-1888 pałac przebudował Heinrich Raphael von Reichenbach. Spłonął w roku 1947 w wyniku umyślnego podpalenia. Z dawnych dworskich zabudowań zachował się barokowy kościół z lat 1743-1749 i dawna wozownia z roku 1755, zwana budynkiem bramnym. Przetrwał też cmentarz ewangelicki z mauzoleum Reichenbachów
z roku 1826. Dawny park krajobrazowy w stylu angielskim ostatecznie zniszczyła w roku 1988 gwałtowna wichura. Pierwsza wzmianka o Goszczu pochodzi z bulli papieża Hadriana IV z roku 1155. Do końca XV w. część wsi należała do biskupów wrocławskich. W latach 1604-1605 podzieloną na dwie części wieś kupił właściciel sycowskiego państwa stanowego Abraham von Dohna. W roku 1686 otrzymała prawa miejskie. W roku 1727 miasto stało się własnością małoletniego Heinricha Leopolda von Reichenbacha, który w roku 1744 założył goszczańskie wolne państwo stanowe. Niebawem Goszcz został siedzibą ordynacji jego rodu. Ostatni ordynat hrabia Heinrich Raphael musiał opuścić swój majątek rodowy w roku 1945.
We wsi Dobra pod Dobroszycami stoi dawny dwór obronny, wybudowany w latach 1631-1632 dla księcia ziębicko-oleśnickiego Karola Fryderyka Podiebrada. Początkowo służył jako archiwum książęce, a potem był rezydencją wdów po książętach oleśnickich. Właścicielem wsi od roku 1150 było benedyktyńskie opactwu św. Wincentego we Wrocławiu, co potwierdza bulla papieża Innocentego III z roku 1201.
Dobroszyce. We wsi Dobroszyce pod Oleśnicą stoi późnorenesansowy pałac, który obecny wygląd zawdzięcza przebudowie z roku 1853. Pierwotnie był dworem obronnym, otoczonym wałem i fosą, wzniesionym w latach 1589-1601. W latach 1675--1676 przebudował go na książęcą rezydencję Würtembergów książę oleśnicki Juliusz Zygmunt wirtemberski.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z roku 1405. W roku 1664 majątek dobroszycki odkupił od Konrada von Heugla książę oleśnicki Sylwiusz Nimrod Württemberg-Weiltingen i w tym samym czasie założył miasto, które wkrótce połączyło się ze wsią. W roku 1675 stało się książęcym miastem rezydencjonalnym Wirtembergów. W roku 1928 Dobroszyce utraciły status miasta.
Międzybórz leży na skraju Wzgórz Twardogórskich i liczy prawie 2 i pół tysiąca mieszkańców. Prawa miejskie otrzymał w roku 1637. W XIX w. znalazł się w księstwie oleśnickim. Od XV do końca XVI w. był posiadłością rodu Leszczyńskich. Od roku 1741 należał do powiatu oleśnickiego a w latach 1818-1975 do powiatu sycowskiego. Na jego wzniesieniu góruje neogotycki kościół pw. św. Józefa Rzemieślnika, zbudowany w latach 1893-1894.
We wsi Zarzysko pod Oleśnicą stoi neobarokowy dwór z przełomu XVIII i XIX w. Dawniej otoczony był ozdobnym ogrodem, który przechodził w park. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z roku 1380. W latach 1503-1620 jej właścicielem była rodzina von Dziewunty. W roku 1898 włości należały do Leopolda von Lieresa und Wilckau. Obok osiedla Boguszyce pod Oleśnicą stoi neogotycki pałac, wzniesiony około połowy XIX w. Jego architektura nawiązuje do angielskiego stylu Tudorów.